VII. DON XOHÁN COMO EXEMPLO DO DERRUBAMENTO DA FIDALGUÍA

Urbano Lugrís: Recordando mellores tempos.

Dúas son as causas que nos levan a tratar nun epígrafe á parte o derrubamento da fidalguía: dunha banda, o feito de constituír o núcleo temático de O fidalgo; e doutra a súa reiterada presenza nos contos de A criada e Dona Xohana e don Guindo. Malia ser o primeiro un dos textos que goza das mellores consideracións da crítica respecto á súa calidade, o conto que nos ocupa non vai ser a única ocasión en que Otero trate a decadencia deste grupo social senón que resulta recorrente na súa produción. Salientaremos neste sentido a loable triloxía Os camiños da vida, onde dúas familias fidalgas, os Puga e os Doncos, van ser as encargadas de reflectir a transformación que supón o paso do Antigo Réxime á Idade Contemporánea.
Don Xohán carece de apelido, non sabemos a que familia pertence, a ausencia deste elemento explícase pola súa inoperatividade na historia; non se pretende del que sexa un home concreto, senón que reúna nun só fidalgo a todos os fidalgos como representante da clase social.
Xa nas primeiras páxinas vemos “unha colleita antiga polo chan de sábrego faguendo un lago de naumaquia ofrecida á crudelidade inconsciente dun Nerón neniño”. Alén da relación evidente co emperador de Roma acusado de incendiar a cidade, existen outras semellanzas entre os dous personaxes. Tanto Nerón coma don Xohán son os últimos representantes dunha estirpe, os dous se verán obrigados a abandonar os lugares propios ao final das súas vidas, e por último, recorren ao suicidio. Todos estes paralelismos entre don Xohán e Nerón descóbrennos a maior riqueza e elaboración da metáfora oteriana.
Pasan os anos e o pai de don Xohán morre agardando polo fillo que anda na feira de Monteseixo. Velaquí temos o noso protagonista, que virá tendo non máis de quince anos, comportándose con verdadeiro desleixamento sen que ninguén sexa quen de o reprender. E non é por casualidade que sexa agora cando por primeira vez saibamos o seu nome, don Xohán, no momento en que se converte formalmente nun adulto e se confía en que “será bo seguidor da caste”. Pero para nós, lectores, axiña se derruba esa esperanza, pois coa violación da filla dos caseiros amosa, dunha banda, a ausencia nel de tristeza pola morte do pai e a falta de respecto polo loito debido, mentres que doutra demostra a total impunidade coa que pode actuar e a aínda maior falta de respecto cara aos membros do pobo representados nesa rapaza.
Na seguinte escena xa se ten convertido nun mozo que vive cos estudantes o ambiente bohemio en Santiago. Unha vez máis a inconsciencia é o máis salientable da personalidade dun home que nesta etapa da súa vida semella deixarse guiar polo carpe diem crendo que todo o seu labor na vida consiste en gozar dilapidando o patrimonio familiar.
Aínda han pasar dez anos antes de que o fidalgo “tome estado” con dona Rosina. Desconsiderado coa muller, don Xohán pasa os días fóra do pazo coa desculpa da caza. Vai ser na década posterior a 1865 cando comecemos a observar os efectos da inconsciencia de don Xohán materializados na venda dalgúns dos pazos familiares. “Algúns pazos foran debullados, enteiriños, por don Xohán. Mais el sempre se reserva as moblaxes […] e don Xohán, no medio das moblaxes preciosas, coida ser dono de tódolos pazos herdados.” Iníciase neste momento o proceso da non asunción da realidade por parte de don Xohán que o vai levar á ruína.
No inverno do ano 1875 realiza “unha viaxe longa, no medio do inverno, por ver nun pazo da montaña ao pobre ‘Soult’, can de palleiro, bo servidor, leal amigo, que estaba a morrer”. Esta vai ser a única ocasión na traxectoria vital do fidalgo en que adiviñemos nel a presenza de sentimentos nobres. O seu achegamento aos animais abondosamente salientado polo narrador parece estar encamiñado a trazar unha liña de continuidade que achega o personaxe aos elementos da natureza e polo tanto á terra mesma. Deste xeito convértese nun ser extraordinario no sentido etimolóxico da palabra en canto se diferencia do resto dos homes, e en lugar de preferir aos seus iguais, séntese máis próximo aos animais. A súa “alma de neno” e este carácter extraordinario privan a don Xohán dunha entidade psicolóxica plena que o faría responsable dos seus propios actos, e redúceno a simple vítima das circunstancias que o envolven. Esta é a razón que explica a falta de calquera tipo de conflicto no personaxe ao longo da súa andaina vital.
A morte do Soult indica o final da etapa de prosperidade de don Xohán que, a partir de aquí, comezará unha carreira rápida e breve cara á ruína que se manifesta en tres niveis: económico, social e persoal.
O narrador infórmanos explicitamente da transformación operada no protagonista “Agora son óutro-los tempos. Don Xohán, que nunca soubera o que tiña nin contaba as voltas dos cartos, fíxose home de negocios”. Pero a mudanza non o converte nun fidalgo emprendedor capaz de asumir o reto histórico que lle ofrece nese momento o país e non se encarga de suplir o papel encomendado a unha burguesía autóctona inexistente. Non, “El, de por si, non se mete en nada. […] sorrí e paga” mentres os “conselleiros do asunto son agora seus amigos” e “trepan con autoridade denantes descoñecida neles”. Esa pasividade social (deixándose levar polos consellos interesados dos falsos amigos) é a principal crítica que desde hoxe facemos á fidalguía do século dezanove que non se decata da importancia de se incorporar como axente activo á nova economía de mercado que está a nacer.
Como lectores, non podemos caer no erro de confundirmos a nosa propia perspectiva sobre o narrado coa perspectiva autorial que é a que lle dá existencia, e que neste caso é outra ben diferente. Otero a través do narrador non critica a don Xohán por non se converter nun home de empresa responsable con todas as consecuencias, senón por todo o contrario; por non seguir sendo un fidalgo tradicional abandonando a célula económica do pazo. Esta condena nace da crenza de que a nova economía é prexudicial porque altera os alicerces sobre os que asenta o funcionamento harmónico da sociedade galega. Desde esta óptica dúas mulleres, dona Rosina e a Bibiana, serán as únicas que poñan diante dos ollos de don Xohán a realidade deses parasitos que viven á súa conta para conducilo ao que Pedrayo considera o “bo camiño”, isto é, a volta ao pazo: “Non estariamos máis descansados coidando das terras? […] Ti es señor, vive no teu e déixate de manter zumezugas e de negocios”. Desta forma o regreso aos antigos modos configúrase como a única posibilidade de salvación.
O fidalgo desoe as palabras das mulleres que o queren ben baseándose en dúas premisas que no conto se configuran como falsas e erradas pero igual de reais e irrefutables: “os seus amigos son todos boas persoas, homes para se matar por el” e “é preciso que os cartos bulan polo mundo; hoxe xa se non vive, como denantes, nos pazos”. Non han tardar en chegar as consecuencias desa actitude, porque non ben remata de enfiar estes pensamentos chega o mordomo que quere cartos para mercar na feira unha parella de bois que fai moita falta. O desastre económico anunciado durante toda a narración mediante diferentes indicios convértese neste momento nun feito consumado e o futuro tan pouco se presenta moi prometedor. “Terá que acceder ás falas melosas do Estornelo sobre hipotecar a casa de Sant-Iago?”, con esta ameaza da continuidade na perda do patrimonio (o Estornelo xa ambiciona a casa de Santiago), remata a quinta escena do conto seguindo a orde cronolóxica dos acontecementos. Será esta a derradeira vez que vexamos a don Xohán como fidalgo no espazo de seu, o da aldea.
A seguinte escena, localizada cronoloxicamente no ano 1885, sitúa a don Xohán nunha oficina desapracible ocupando un posto de funcionario. Nesa atmosfera opresiva de vidros lixados, fedor e medo, el foxe da realidade e lembra a aldea e o seu pazo xa noutras mans. A familia enteira foi vivir nun pisiño de Santiago de Compostela. Don Xohán, avergonzado da súa situación, nin sequera saúda á filla pola rúa; o seu único consolo é o tabaco. O desastre económico é tal que as fillas do xa “ex fidalgo” se vén na obriga de traballar como costureiras.
Se en todo o anterior vemos a demostración da decadencia de don Xohán a nivel económico e persoal, dous datos nos transmiten o mesmo proceso a nivel social que asemade serven para reflectir os movementos na estratificación da sociedade. Dunha banda, a intervención do seu hoxe compañeiro de oficina –antigo zapateiro que tiña traballado para el–, e que hoxe o saúda cun conciso “¡Hola, Juan!” e doutra o encontro co prestamista. Salvando as posibles consideracións sociolingüísticas, observamos como o zapateiro ten seguido unha traxectoria social inversa á do protagonista, xa que mentres don Xohán baixou na súa consideración social o outro subiu ata igualárense como funcionarios. O saúdo do antigo zapateiro contrasta coa reiterada admiración de todo tipo de personaxes pola persoa deste fidalgo ao longo da obra.
Corre o tempo e chegamos ao ano 1900 en que o protagonista efectúa a súa derradeira visita á aldea na condición de axudante de “cazadores elegantes, políticos, xente de Madrid”. A escena da cacería é un símbolo de cómo o patrimonio ten caído en mans foráneas alleas á realidade galega. E neste contexto o protagonista “como un prior guerreiro” descifra as historias da casa, le os escudos, adiviña o vello escondite e descobre os tesouros. Malia ter perdido todo, el segue a ser o depositario da historia, o seu único herdeiro lexítimo.
Como prior guerreiro en don Xohán tampouco está ausente a violencia que se concreta ao longo da historia nos catro disparos que efectúa o protagonista: uns, que poderiamos clasificar de orixe piadosa; e outros de carácter rebelde.
Ao comezo da obra desde a galería dese pisiño derradeiro dispara ao aire “tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte” como unha mostra de rebeldía dentro da impotencia de se ver un home fracasado que non é nin a sombra do que foi. É a mesma rabia contida que o leva a disparar ao miñato, o rei no solpor, cando se fai patente por primeira vez a súa ruína ao non ter cartos para mercar unha parella de bois que fan moita falta na casa. Como ben sinala Xosé Manuel Salgado, neste disparo simbólico “[…] é el o propio miñato que vai topa-la morte a mans dos novos cazadores: o Estornelo tenlle botado xa as gadoupas á súa casa de Sant-Iago”.
Fronte a estes, os outros dous disparos son froito da piedade provocada polo medo fronte á dor, primeiro a de Soult, “don Xohán debeuse decatar dunha súplica nos ollos do can, pois sen dubidar meteulle na testa un tiro certeiro”; e despois a propia, “estaba doente, non podía pensar a dor, e pegárase sinxelamente un tiro, como fixera moitas veces cos cans vellos ou enfermos”. Desta maneira o disparo ao can convértese nun anuncio do propio final do protagonista como nos lembra o narrador ao igualar as dúas mortes. Mais mentres a consideración co Soult provoca a admiración dos labregos, a súa morte resulta indigna de quen se configurou como bardo.
Fina sendo un funcionario retirado, xa abandonada a súa condición de fidalgo, no ano 1900 cando o século tamén morre. Esta data simbólica indica a consumación do cambio social que se foi xestando ao longo da segunda metade do XIX e con ela a desaparición do mundo estamental como vertebrador da realidade galega.
“Sen remordemento, sen vaidade, sen pecado”, así morre don Xohán. O narrador non o abandona tampouco neste último transo e excúlpao de novo igualándoo a un neno inocente que morrese nada máis nacer, libre de toda responsabilidade. En certa maneira así é don Xohán. Non estamos perante un ser reflexivo, un home de espírito, el viviu sen máis e, non por casualidade, ata ese momento non “fixera o primeiro e derradeiro razoamento acerca de si”.
Os restos do noso fidalgo descansan baixo unha lousa humilde “asombrada polo monumento de mármore do prestamista” nunha morte que, lonxe de igualar, fai que perduren as diferenzas sociais nunha especie de condena eterna.
Pero o paso deste fidalgo pola vida non foi inútil, e como se quixese ganarlle a partida ao prestamista, el permanece alí onde se identificou coa natureza e perdura ao longo do tempo nos eidos propios a través das árbores esparexidas polo país.
“En sete parroquias da Galiza aínda o sol do serán bica, ao morrer, sete alciprestes que de neno don Xohán axudara a plantar.”