Unha mañá houbo grande escándalo na rúa silenciosa, parsimoniosa, como poboada de avaros e de costumes ríxidos. Era unha mañá da primavera. Polo ar tépedo, riba dos tellados, únicos que disfrutaban da ledicia do sol endexamais coñecido do zapateiro do soportal nin das laxes do chan, trazaban circos atolados de chíos as roldas dos avións. Unha gran figura de home rexo e vello apareceu na galería dun pisiño derradeiro, unha disforme escopeta apuntou ó ceo, e ¡pum, pum!, os tiros fortes, sonoros, bravos coma no monte, fixeron tremer os pobres vidros lixados dos pisos, o atacado de parálise no seu sillote, as señoras de clases pasivas, os funcionarios diante o chocolate, a vella e a súa calceta, a nena lectora de novelas, os gatos aburguesados e as criadas xubiladas que van á novena e viven dun legado dos amos mortos hai moito tempo. Medo, estrañeza, rebumbio, fantasías. Total, un xuízo de faltas e unha grande escamación na vecindade cando o fidalgo se apeitaba ó sol na súa alta galería.

Imos lembrar en cadriños pequeneiros, feitos segundo as informacións dignas de confianza, a historia daquel señor. Ela xustificará dentro da súa lóxica, para el a única, co seu finar tráxico cumprido, co finar do século XIX. Sen xuízo nin crítica, sen interpretación nin eséxese. Vaian por dediante dúas notas psicolóxicas: só unha vez soubo o que fora unha doenza; endexamais fixo un razoamento. E ninguén dubida que foi un gran señor.

1835. Escena: grande bodega no Ribeiro. Pipas centenarias xa cando o da francesada. Frades cobrando as rendas. O grande sol outonizo vén a render preitesía na porta ó viño poderoso, novo, pechado nas panzas disformes. Un fidalgo de brancas barbas e ollos ledos ten no colo un neno xa medrado. Cachicáns, xornaleiros, un capelán da casa, fan circo respectuoso arredor. O fidalgo foi colexial en Fonseca, tivo grandes dúbidas, demorouse moito nos clásicos, turráballe moito a caste. E por todo isto non se quixo ordenar. “Domine, non sum dignus”. Morgado, gardou unha metódica claustral no pazo de inverno, no pazo de verán, no pazo do outono, no pazo da primavera. Xuntaba sete lugares, presentaba sete curatos. Pazo na rúa Nova. Irmás en Santa Clara. Capitán das xentes dun val na Independencia. Soá ergueita “por caste e por estudios”, non foi cortesán con Fernando; nin polo amor ó escano das súas sete cociñas e o pasear maino polas salas resoantes non foi coronel na guerra dos Andes. Casado tardeiro, cando xa os parentes afiaban a dentamia para a farta herdanza, mimaba o filliño cun amor de vello. Con el nos brazos só tiña un medo: a doenza ou a revolución. Para as doenzas tiña os rescritos dos frades de San Francisco; para a Revolución armaría unha tropa de fieis montañeses. Os do Bocelo, os de Friol. Non encetados, como o cerne dos carballos. Agora asiste á trasfega do viño. Da maior pipa xorde unha roxa fonte recendente: mans lixeiras levan as olas, e as olas van caendo na boca sen dentes doutras cubaxes. Enche a bodega, e o serán, o rumor de dous ríos en camiños.

O neno, por raro caso, está quieto. O pai disfruta con esta atención do rapaz. Olla o neno con pracer o correr da poderosa billa. Un xogo. Un decorrer que aquece a inquedanza infantil. Logo o cano vai amolecendo, xa non fai aquel forte arco cor de lume, xa se creba, e devece. De seguida para. Entón o neno estrala en choros. El quere ollar sempre aquela cousa fermosa que foxe. Se fora grande, colleríaa coas mans coma a unha serpe esvaradía. O pai treme, inquire, logo decátase e manda autoritario:

-Abride tódalas billas.

Os homes, asombrados, temendo o castigo divino, dubidan obedecer: non hai outras pipas dispostas. O señor manda anoxado. Todos coñecen o imperio da voz terrible do amo. Coas mans trementes, facendo ás escondedelas o sinal da cruz -eles non son responsables-, abren as pipas. A grande palabra do fidalgo ecoa na bodega:

-Que meu fillo, meu herdeiro, a flor da miña caste, disfrute.

E corren as pipas: as do branco, as do tinto, as da Encosta, as do Bacelar, as da Teixugueira, como corrían as fontes de Versalles no Grande Século. Un ruxir de dioivo na bodega, unha colleita antiga polo chan de sábrego facendo un lago de naumaquia ofrecida á crueldade inconsciente dun Nerón neniño. O viño figura sangue bañado no asombro do sol, emborracha o ambiente da bodega; os homes, o capelán, refucen os pantalóns, tínxelles o viño as pernas. Pernas de perdiz. O neno ri, berra, bate as mans de gozo. Canso, dorme nos brazos do pai cando o enorme suspirar da cubaxe baleira enche a bodega do sentimento dunha fatalidade. Os homes, coa noite e co remordemento, van para a cociña, camiñan para os lugares dicindo:

-¡Que gran cabaleiro é don Fulano!

A exclamación na voz do pobo e na envexa do señorío vai dicindo moitas leguas á redonda:

-¡Que gran cabaleiro, que gran cabaleiro…!

1845. Pola cheminea baixa fungando e salferindo as brasas o aire invernizo na luzada. O capelán quenta as mans, pasea inquedo, ás veces asómase á porta da alcoba. Arrodeado de curmáns e irmáns, o fidalgo loita coa morte no grande leito. A brancura da barba mestúrase coa brancura das sabas. Os ollos fixos no crucifixo, mais tamén ás veces cruzados por unha impaciencia e unha dor. A de todos. O capelán “un frade exclaustrado” rube a quentarse na cheminea e a ollar polos vidros. Penosamente, a mañá fría nace nunha paisaxe de cotos brancos. Saíron moitos propios a procuralo. E vén o día, e vén a morte, e don Xohán, só el, non vén.

Todo está arranxado nos bufetes do despacho: os pergameos, os títulos, o testamento. El Señor, con grande concurso de fieis, visitou solemnemente o pazo. Había panos de encaixe en tódalas mesas, altariños dourados e mangados de flores, por milagre no corazón do inverno e da montaña. Na cociña, os caseiros nin se atreven a falar. O fidalgo, nun pulo que ningunha forza puido dominar, ó chegar El Señor botouse do leito, el tan sen forzas, e comungou axeonllado no chan, cos brazos en cruz, como un rei cristián. E o fillo non chegaba, derradeiro cáliz de amargura na agonía do fidalgo. Pola media mañá, os pasos mainos da morte cruzaron a sala, de volta da alcoba, cando xa fixera a súa angueira. Unha vella mangoleta ollouna, á Morte, de a carranchapernas na solaina, para baixar ó xardín e proseguir a xeira gadañadora.

Están chamados os cregos de tres arciprestados, o señorío de sete xurisdiccións, e virán os pobres de vinte parroquias. Os rosarios enchen o pazo como unha morea suplicante. Coa noite afírmase a chama dos grandes cirios. Como as portas se non pechan, ninguén sente chegar o novo señor. O capelán quérelle rifar, mais cala dediante da lanzal figura do mozo. Chega de botas altas, tabardo montesío, cunha grea de cans que ouvean a coro á morte. O fidalgo salfire chicotadas ós cans, manda que atendan o cabalo na corte e con xesto de gran señor ispe a cabeza e axeónllase para bicar as manciñas do morto. O capelán lembra a data: “Feira en Monteseixo”, e ollando para o fidalgo: “Facies pecaminosa”. Toda a noite vela, rexo, silencioso, ergueito. Polas once, cantan o enterro setenta cregos, un pobo de xente bole nos patios, non collen as bestas nos presebes nin o señorío nas salas. Don Xohán recibe os pésames con triste e sosegada dignidade. Hai nas facianas unha seguridade despoixa da terrible visita da morte, pois o don Xohán será bo seguidor da caste.

O poente, empuxado pola noite, foxe de seguida, cando aínda había xente nas mesas. Trepan mulas e cabalos de cregos e señores polos camiños da montaña. As linguas, ó partir, son outra volta algareiras e bravas. É preciso cruzar chairas temerosas de lobos denantes de se acougar no lume dos pazos. A noite come rosario de pobres enfiados polos atallos da serra. Todos, sen erguer as mesas, déitanse cedo no pazo.

Mailo fidalgo non dorme. Tampouco pensa. Un instante chora, pensando, máis que na man do pai, na man do amigo que se puña no ombreiro confiada. Logo oe remexer na cámara onde morreu seu pai. Érguese e olla dende o escuro da porta. Aínda se queiman cabos de cirios. Unha rapaza, boa agradecida á casa, filla de caseiros, cos brazos nus, un pouco asustada, levanta as roupas do leito, arromba o cuarto. O fidalgo entra como un falcón botándose sobre a caza: ela, estrañada, non concibindo o sacrilexio, nin se atreve a loitar. Don Xohán, sen escoitar a acusación das pregarias acuguladas na estancia, nin ollar os ollos espantados da mociña, apértaa e bícaa, con gulosidade feudal, sobre o leito aínda gardador da forma dun corpo.

1855. No salón etiqueteiro da rúa Nova algunhas donas agardan impacientes. O coro das señoras maiores tamén agarda. Mais don Xohán non aparece. Pola porta só entran señoritas coñecidas. As de sempre. Noutro sarao, a elegancia montesía de don Xohán deixou sementadas flores de esperanza polo xardín das vidas femininas. Don Xohán, deica a mañá, deita onzas e onzas na mesa de xogo. Ouros borbónicos, do tempo das Indias, ouros constitucionais, ouros de cuño estraño. Dous séculos de historia española pódense ilustrar coas redondas pezas de ouro. O seu reflexo fai medrar o afiado dos perfís, sensibiliza as mans pálidas, afonda as meixelas, atiza a lapa dos ollos. Só don Xohán fica impasible, sereno, ledo coma un cazador no monte. Leva trasfegadas moitas xerras de viño, pois el despreza os licores finos e as bebidas da cidade. Os parásitos extreman a súa admiración. Don Xohán, gardando unha superioridade sen decatarse delo, vai botando na mesa, en onzas como soles, centos de tegas de centeo, parellas de bois ornato dos feirais e pasmo dos labregos, sementeiras, nabeira, toradas de vello carballo, dos que rexistran como arquivos nos fermosos circos do seu tronco o maino e seguro decorrer das sazóns, moios de viño, dereitos de señorío. De súpeto, un home forte, valente, de Sar, pousa a farpa na morea das onzas e pasea a ameaza dun pistolón sobre os peitos dos xogantíns. Sangue callado nos corpos. O home ten historial de mortes, é seguro como un navallazo xitano, a súa historia anda nos carteis dos cegos. Desprezou ó señorito: el só estima ós homes do oficio. Limpamente, don Xohán agárrao polo pescozo, aparta o pistolón e o tiro ridículo vaise cravar nunha viga do teito. De seguida, a media ducia de labazadas de ritual. O valente está no chan e ten olladas de súplica. Moitos pensan acudir á xustiza. ¡Única ocasión para collelo! Hai berros:

-¡Á cadea, á forca!

O brazo de don Xohán debuxa un grande ademán amparador:

-Non se toque un pelo do home derrubado, está baixo o meu poder.

Logo dille:

-Anda, serás meu criado. Boa paga e farra. Mais, honradeza, e coidadiño con roubar un chavo nin levar unha faca. Se non, xa sabes quen é don Xohán.

O fidalgo ten lenda en Sant-Iago. Vive cos estudiantes. Polo día, moi gomoso, pasea polos arcos, dá o brazo a vellas misías moi sabedoras de elegancias, que lle gaban o tipo e o morgado e lle falan de xenealoxías rubindo as escaleiras das Praterías. Ten mesa farta, bodega franca, bolsa aberta. Polos atallos da serra, recuas de mulas pórtanlle en pelellos os seus viños mellores da Avia. No baixo da casa organízanse as farradas e as tunas, as xoguetas e as falcatrúas contra o sosegado comercio da cidade. O mesmo lle afunde a chistera a un vello canonista que volta da novena ou dirixe a Van Spen nos soportais, que se senta na mesa dos títulos e desenvurulla as pólas das árbores xenealóxicas. No piso da casa hai cuartos reservados: neles estarrícase, como unha cobra roxa ó quente da cheminea, sobre as alfombras e peles de luxo, a criolla das Antillas, preguizosa e sensual, queimada por furiosas agardas que don Xohán amolece cun bico. Roubouna ó seu pai, vello tratante en carne humana en Cuba. A criolla ten tódolos antollos; cando, comesta dos celos, destroza unha cristalería, ó día seguinte loce na cámara outra máis fermosa. Para ela hai criados que procuran nas vilas as cousas de máis prezo e traen polo aire as flores e os froitos mimosos de Portugal. Algún día o pai lle pasará a conta. Don Xohán lla pagará, se non lle fende a testa dun tiro. El é así, e ninguén o discute.

1865. Un medo no coro dos parásitos e no bufón, antigo curial de vila que na borracheira dos máis “a don Xohán non hai viño que se lle suba ós miolos” parodia tódalas eminencias de Sant-Iago, dende o cardeal deica a bruxa da Tafona; un medo no avogado e nos administradores. Don Xohán toma estado. As vodas son de rumbo endexamais ouvido. Don Xohán namorouse dela unha mañá, ó entrar na pequena eirexa das freiras para facer algunha barbaridade. Desque a viu, sinxeliña e fermosa, tan modestiña e composta, don Xohán impuxo silencio ós seus sicarios e só pensou en servila. Ela tiña medo del. Na primeira conversa, conqueriuna. ¡Non, todo eran calumnias das malas linguas!

Dona Rosina vive e goberna no pazo da beiramar. Algúns pazos foran debullados, enteiriños, por don Xohán. Mais el sempre se reserva as moblaxes: e da montaña e da ribeira, dos pazos vendidos a desbarate, chegan retablos dourados de capelas, leitos taraceados, arcaces de fino labor, armas antigas, retratos de frades estáticos, de terribles señores, de donas de opulenta beleza coma marmelos outonizos. No pazo de beiramar converxen tódolos ríos da ascendencia de don Xohán, e don Xohán, no medio das moblaxes preciosas, coida ser dono de tódolos pazos herdados.

Nos derradeiros do ano, a carón da cheminea, dona Rosina dá peito ó primeiro filliño. Xa os criados e as doncelas están no leito. ¿A quen se semella o rapaz? ¿A aquel xeneral da sala? ¿Ó mociño lindo que leva un uniforme de dragón da Independencia e afirma as manciñas de doncela sobre un pesado sabre? Dona Rosina vai percorrendo tódolos retratos da liñaxe para se distraer; fóra, a virazón abanea os piñeirais e vai arrincar o cedro do xardín, que eles trouxeran da súa viaxe de noivos. E don Xohán non chega. Sempre está de caza. Ninguén coma el coñece os montes da Galiza. Conta historias arrepiantes de lobos, de porcos bravos, historias ledas de perdices polas costas esvaradías de penica. O crego vello de Fontefera, en terras de Lugo, gábase de ter morto cincuenta lobos. Don Xohán, en poucos invernos, sufrindo as inclemencias nivosas, gañoulle o partido matando sesenta e sete. Testas de lobo para o seu brasón, coma os de Moscoso.

Morre o lume e entra silandeiro don Xohán. Vén pálido, mais determinado. ¿Que lle pasará? Sen bicar ó fillo, don Xohán pon á altura dos ollos da dona asombrada unha cousa que trae agarimada no pasamontañas: un neniño, lindo, rosado, branco como un anxiño, empanado en pobres roupiñas lixadas. Don Xohán di sen vacilación:

-Rosina, é meu fillo. A nai morreu. Entrégocho para que fagas del o que queiras.

Os dous nenos figuran sorrir un ó outro. Diante a espaventada faciana da señora, don Xohán franquea a fiestra á noite negra:

-Aí te-lo patio. Están os cans famentos. Se tes corazón, guíndao embaixo.

A señora, sen unha fala, axiña coma cómpre, ispe o outro peito e os dous nenos beben, tranquilos, ditosos, do mesmo leite.

Ó dia seguinte, don Xohán, con cabalgada de criados, vai á feira de Pontevedra. Ó voltar pola noitiña, vai chamando nas portas dos lugares e deixando nos regazos das doces labreguiñas de ollar rendido, das bravas pescas de falas mimosas, ducias de panos sedáns, dengues de terciopelos corais e pratas barrocas para os fermosos colos e para as lindas orelliñas, duros ás mancheas para liberar as terras hipotecadas polos patróns, para pagar as menciñas das avoas tolleitas nos leitos.

1875. A xente segue dicindo:

-¡Que gran cabaleiro!.

Medra cada día a admiración dos cabaleiros e dos cregos, a envexa dos señores da vila, a fame dos curiais e dos prestamistas. Por tódalas carreteiras -as que ruben entrenzadas arredor dos montes, as espalladas no vagantío das chairas postas ó sol, as que, namoradas da fermosura das rías, van seguindo o encaixe da costa- salfiren alegrías gozosos os coches de don Xohán. Séntense de lonxe crebando ben de mañá o ensoño dos piñeirais. Levan catro, seis, oito cabalos, mercados nas feiras de Zafra, e de Sevilla e Xerez. Non collen polas rúas de Sant-Iago, e ó entrar nas prazas das vilas, espállase un aire de festa. Moitas veces vai só don Xohán, guiando a xubilosa tropa dos cabalos: leva no pescante a escopeta e unha boa moza, pimpante e orgullosa, ó seu carón.

Nas mesas dos cregos, sentado entre os arciprestes e priores, mantén o ritmo dos muelles, debullando con método probado e con fidalga limpeza desde a sopa, densa, condensación sabia de cousas boas, deica a longa coda dos postres. A gran sinxeleza da alma de don Xohán transparéntase no falar, no axuizar simple e claro das cousas, collendo sempre polo camiño do medio e lucindo en temas de caza, de viños e de trato social, unha mestría completa. Unha boca que endexamais dixo verbas de dúbida e un corazón tan recto que os abades severos, moitas veces escandalizados pola sementeira de pecados que don Xohán facía a rego nas parroquias, non podían por menos dicir:

-Don Xohán peca coa sinxeleza dun neno e, de fixo, non acouga o mal na súa alma de neno.

Gran neno mimado pola fortuna, polas mulleres, pola saúde. Ningunha emoción, ningún problema. Mellor que cos homes, fala sen palabras, nun diálogo de olladas e xestos, co can das perdices. Os animais, os pobres e coitados animais, senten por don Xohán un amor particular. O seu asubío e a súa voz pode máis nos cans que o asubío e a voz dos criados. Fixo unha viaxe longa, no medio do inverno, por ver nun pazo da montaña ó pobre “Soult”, can de palleiro, bo servidor, leal amigo, que estaba a morrer. Deitado no estrume dunha corte, nin tiña azos para se achegar a un consolo de sol que lucía na porta. Cando sentiu trepar o cabalo e percibiu ese olor particular, quizais feito de volátiles esencias de carácter, que os cans poden percibir nos homes, de don Xohán, Soult, erguendo as pobres orellas amuchadas, meneando un anaco do rabo, chegouse á porta a zorro, sentíndose outra volta cachorro, ouvindo unha harmonía de noites estrelecidas baixo a fiestra do amo, maxinando doces soños, ós seus pés na alfombra da sala. Don Xohán non se afastaba do can, os ollos prisioneiros dos seus nun diálogo non maxinado por ninguén. Caendo a noite e o frío, os caseiros, respectuosos, trouxeron lume, e don Xohán debeuse decatar dunha súplica nos ollos do can, pois sen dubidar meteulle na testa un tiro certeiro. “¡Gran cabaleiro!”, murmuraban os labregos, sospeitando en don Xohán unha dignidade superior, cando vían o gando dos lameiros parar de pacer e ficar cos ollos extasiados, húmidos da tenreza que outrora inspiraban os grandes xefes pastores, ou as pombas envolvendo en agarimos alados a figura do fidalgo, na solaina, co primeiro sol churrusqueiro da mañá, ou os bois baixándolle a poderosa testa serva para apañarlle na man as roibas espigas, ou o pavo real facéndolle a roda maxestosa de cortesanía.

Don Xohán percorre no seu coche as carreteiras da beiramar. Non soamente por folgar. Agora son outros os tempos. Don Xohán, que nunca soubera o que tiña nin contaba as voltas dos cartos, fíxose home de negocios. El, de por si, non se mete en nada. Ten servidores listos, algúns señoritos da vila, que traballan todo o negocio das contratas de camiños. Don Xohán admira a eses homes de empresa, calculadores, que saben trazar as curvas, e soficar as pontes, e engaiolar os enxeñeiros, e entenden das fianzas e dos prazos. Don Xohán, sempre pronto a se marabillar, sorrí e paga. Ás veces, as cousas non marchan ben. Ó mellor hai que variar un trazado, hai que mercar a conciencia dun funcionario, pódese perder, non se sabe ben por que, o importe dunha fianza. Os conselleiros do asunto son agora seus amigos. Algúns, con moitos fillos e poucos ingresos, andan mal de fondos. Don Xohán, con delicadeza para non ofendelos, failles chegar ós bolsos rolos de billetes. Moita xente ten envexa dos compañeiros de don Xohán: levan gabáns novos, trepan con autoridade denantes descoñecida neles, algúns erguen casiñas novas, outros, máis humildes, póñenlles tendas ós seus familiares. Un serán, por caso raro, don Xohán demora na casa. Está ó fresco con dona Rosina: os rapaces pequenos enredan no xardín. A maior logo haberá que póla nun internado na capital. Dona Rosina fala de algo que lle roe no peito; ela ben quixera aproveitar aquela presencia do seu home na casa.

-Dispensa o que che digo; non me gusta esa xente con quen andas. Non me teñen boa cara. ¿Ti para que procuras negocios? ¿Non estariamos máis descansados coidando das terras? Teño medo a que con tanta cavilación che veña unha enfermidade. ¡Tes unhas canas no pelo…!

Don Xohán escoita en silencio. E sorrí. Non, seus amigos son todos boas persoas, homes para se matar por el; é preciso que os cartos bulan polo mundo; hoxe xa se non vive, como antes, nos pazos. Don Xohán vai ensarillando as súas razóns, sen grande fe nelas, e sorpréndese dunha acordanza estraña. Non había moito estivera coa Bibiana, muller xa serodia, boa moza no seu tempo, a quen don Xohán sacara con namoros de sachar leiras e agora, grosa e coidada, rexía un fato de mozas da vida na cidade. A Bibiana gardaba a mellor lei ó fidalgo. E dixéralle máis claramente o mesmo pensamento da señora:

-Eses teus amigos son unha tripulación de ladróns. Fartan a fame a conta túa. Se segues tan parvo, deixarante máis pelado que unha pelica vella. ¿E logo non ves como engordan? Ti es señor, vive no teu e déixate de manter zumezugas e de negocios.

Estraña confluencia de opinións. Chega o mordomo a falar ó señor: mañá feira de Soutoledo. A mellor para mercar a parella de bois. Fan moita falla. Don Xohán bota man á carteira. Logo escudriña nas gabetas e nos caixóns. Por primeira vez na vida non ten diñeiro. O sol, onza de ouro como as que el sementou ás mancheas, vaise poñer na comba dos montes. O fidalgo cazador sempre olla para o ceo, como o mariñeiro para o mar. No ceo vibra quieto, feroz, dominador, un miñato. O rei no solpor. Adivíñase un medo pechado no branco pombal. Don Xohán agarra a escopeta e baixa polos eidos de millo medrado. Está agora o miñato riba dos grandes piñeiros mansos. O fidalgo admírao un instante. ¡Está tan fermoso! Logo tira. Cae o paxaro dando voltas, un anaco para nunha póla, derrúbase pesado no chan. Os ollos, o pico, as farpas. Don Xohán, ó voltar para a casa, vai pensando por primeira vez:

“Quizais logo haxa grandes pagos dalgunha obra”.

¿Terá que acceder ás falas melosas do Estornelo sobre hipotecar a casa de Sant-Iago?

1885. Unha oficina polo serán. Chuvia nos vidros lixados. Fedor de colillas. Traballo extraordinario. Medo á chegada dun novo xefe. Testas encol das mesas. Don Xohán na súa. Como fidalgo, é moi dado. Nin lle parece mal que un antigo zapateiro, que lle fixo nun tempo moi boas botas de caza, lle fale desde a mesa veciña:

-¡Hola, Juan!

Don Xohán tiña unha serra de expedientes riba da mesa. O balduque vai estralar coma as fitas dun corsé de xove posto en corpo de xamona. Don Xohán non sabe por onde comezar. Quizais pensa:

-“¿Vivirá o Leandro, meu caseiro de Ribacova? ¿Casaría a Frolinda? Xa debe ter vinte anos”.

Soña no corpo de palla de centeo da nai da Frolinda e no lume -mantido coas leñas de don Xohán- do seu fogar. Tempo das resacas. ¿Como estará a bodega do Ribeiro? O novo amo desfaría aquela pipa vella, de carballo. Bo serán para pasalo co estilador. Trémenlle diante os ollos as partidas dun reparto. Boeno. Aínda hai cigarriños. Agora, os seráns do outono son máis longos que denantes.

Don Xohán, saíndo da oficina, non quere mirar un grupo de rapazas que pasan. El ben coñece a figura da súa filla, a máis elegante. Leva ó seu carón un noivo. Un empregado de almacén. Don Xohán, cruzando diante o casino, por pouco o collen os cabalos dun coche. O cocheiro para, báixase, dille:

-Señorito, dispense.

Foi servidor de don Xohán. Dentro do coche, a figura do prestamista parece unha sardiña en lata. Fai que non ve a don Xohán. Ten medo dunha labazada.

-“Boh, o caso é que teño un pazo fidalgo con escaleira de corte e escudos en Compostela”-, pensa acochándose coma un zorro.

Don Xohán, con dous retirados, pasea baixo os arcos da rúa. Horas sen remate. Mais el figura non se decatar. As fillas estarán cosendo e non convén estorbalas. Na hora da cea todos están ledos arredor da mesa limpiña. Dona Rosina ten os cabelos brancos. Dille ó seu home:

-Ti figuras un pollo ó meu lado.

As rapazas reciben un recado urxente: cómpre rematar os volantes e as mangas dun vestido, para o baile, denantes das once. E sen probar migalla de queixo póñense a coser. Don Xohán non pode ser dono de conter unha tristura. Non é ren de particular. Na xerriña só fican dous dedos de viño da taberna. No comedorciño hai un oco. Alí estaba o fermoso tallo taraceado. Agora non está. Don Xohán e dona Rosina fálanse cos ollos. Ela ponlle na man un cartucho de pesos. Don Xohán, asomado á fiestra, considera as luces da cidade na noite. A rúa escura fai unha volta. Máis aló hai un calello e no calello unha taberna soada polos bos callos que prepara. A taberneira foi e aínda é moito de don Xohán. Hai pouco mandáralle unha empanadiña de peixe. Tamén ten para el outros peperetes. Hai un demo de portuguesiña que dá xenio vela. Cansou de servir. Don Xohán sofre cavilando:

-“Terei que ir pola outra rúa e rubir polas escaleiras… Non se pode chamar a atención nestas rúas de xente devota”.

Don Xohán é moi franco. Endexamais ocultou ren do seu vivir. ¡Quen lle volvería os abertos camiños da aldea!

Colle o grande chambergo para saír. Dona Rosina, ó despedilo na escaleira, dille baixiño:

-Lémbrate que mañá hai que pagar os réditos do Estornelo.

Dentro, as fillas cantan, traballando, ó son da Singer. Don Xohán di:

-Tes razón, está a noite moi fría. Voume deitar.

1900. Todos viñan admirados da resistencia física e do señorío de Don Xohán. Había cazadores elegantes, políticos, xente de Madrid. Don Xohán, no monte e na mesa, parecía o convidador. Os seus tiros precisos estraban de perdices a penica das encostas. Os cans facíanlle festas atoladas. Os labregos -xa ningún había do seu tempo- pensaban:

-“¡Que gran cabaleiro!”.

O seu vello tabardo impuña un ton na antesala. Estaban nun pazo arranxado e repintado á moda. O amo non sabía ler os escudos. Don Xohán descifrounos e contou a historia da casa.

-Por aquí -dicíalle ó amo- estaba o segredo.

Á forza de rebulir nas paredes dun cuarto escuro, don Xohán puido facer que unha pedra se correse. Gran emoción na compañía. Saíu un bafo de vellez. Mais non había tesouro. Había un mollo de pergameos e un grande tarro cheo de mel. Don Xohán colleuno con respecto e levouno ó comedor. ¡O símbolo dos bos tempos, a honradeza da tradición, o tesouro da casa, o mel suave das avoas, das abellas que zugan nos xardíns antigos e locen como pintas aladas de ouro no fondo de gules dos escudos!

Don Xohán comeu e bebeu como un prior guerreiro. Toda a historia dun século, as liñaxes e as parroquias, as colleitas e as fames, a carlistada e a Revolución, os estudiantes clásicos, as farras épicas, as belezas dos salóns elegantes, os comenzos dos políticos, os bandidos e os aforcados, Pepa a Loba e Xan Quinto, as flotas a vela e as cazatas feudais, pasou pola súa charla. Algúns que ben o sabían, picábanlle para que fixera outras confesións. Mailo fidalgo nin tivo unha verba para os falseiros amigos, nin para os raspiñeiros vestidos cos anacos do seu manto de señor. Cunha ledicia vagamente outoniza figuraba don Xohán unha torre antiga e lanzal onde aniñaran os paxaros da campía.

Nos postres, un mozo preguntoulle polo tempo romántico. ¿Sería poeta? Non. Coñecera moitos poetas e moitas musas. Mais só sabía unha poesía:

-É a miña poesía favorita.
E recitouna:

Y en triste adiós mi juventud perdida
mandaba a mis cabellos
pensando que ya nunca volverían
hermosas manos a jugar con ellos.

E todos estaban emocionados, e ninguén pensou en rir da cursilería.

Nos derradeiros do ano, don Xohán fai unha tremenda descuberta: tamén o seu corpo está suxeito á dor. Un dente de rato róelle no estómago. Hai dous días que sente dores feroces na vexiga. Non sabe qué cara lle pór ó médico. Só coñecera os médicos en sociedade. Don Xohán só atura dous días no leito. Unha néboa inverniza enterra a cidade doente nunha masa de algodón hidrófilo. Dona Rosina non se arreda do leito. Unha mañá, don Xohán está descansado e figura reflexionar. Dona Rosina vai á misa. Cando volve, hai xente na escaleira, as fillas berran e choran como tolas, hai un fedor de pólvora no pobre pisiño. Don Xohán fixera o primeiro e derradeiro razoamento acerca de si: estaba doente, non podía pensar a dor, e pegárase sinxelamente un tiro, como fixera moitas veces cos cans vellos ou enfermos. Sen remordemento, sen vaidade, sen pecado.

No cemiterio, a lousa humilde de don Xohán, modesto funcionario xubilado, está asombrada polo monumento de mármore do prestamista. En sete parroquias da Galiza aínda o sol do serán bica, ó morrer, sete alciprestes que de neno don Xohán axudara a plantar.

[Versión do texto de Contos do camiño e da rúa de 1932 tomada da páxina web da Fundación Otero Pedrayo.]

SEN COMENTARIOS

DEIXAR UNHA RESPOSTA